dnnp - đỗ xanh

Hành trình tìm bản sắc

“Knowing yourself is the beginning of all wisdom.”

                                                Aristotle

Ở Mỹ từ năm 1975, cho tới nay thầy Đỗ Ngọc Trang và cô Nguyễn Thị Bích Thủy vẫn luôn gìn giữ bản sắc dân tộc Việt của mình.

Bản sắc (identity) và tự thức (self-realization) là hai thành tố nền tảng bắt buộc phải có để tạo nên một cá nhân. Dĩ nhiên mình phải biết mình là ai, và đang ở vị thế nào trong cộng đồng, thì mới có những liên hệ chính danh. Tuy nhiên trong một số hoàn cảnh, có người phải sống như lữ khách lạc đường, hoang mang đi tìm bản sắc của mình. Tôi biết ít nhất đã có ba người như vậy. Mảnh đời vong thân của họ là chuyện thật, tuy cá biệt, nhưng có nét biểu tượng chung cho mọi người. Tôi xin thuật lại cuộc trải nghiệm của họ với tên giả, trừ trường hợp chuyện của cô Vân, vì chính cô muốn nêu rõ tên mình ra.

A Muội

Có dạo tôi làm việc với một hãng điện tử ở Milpitas, California. Nơi khu tôi làm việc, tuy tôi ít giao thiệp, nhưng ai cũng biết tôi là người Việt. Có lẽ chỉ nhìn mặt tôi là họ biết ngay. Một hôm, vào giờ giải lao, tôi ngồi tại chiếc bàn ở góc phòng, lặng lẽ nhai mực khô và xem báo. Bỗng nhiên có tiếng cô gái nói:

-- Chú đừng ăn đồ khô làm sẵn trong bịch của “Tào”, độc lắm đó.

Ngẩng đầu lên, tôi thấy một cô da vàng mũi tẹt khả ái đang ngồi xuống, đối diện với tôi. Tôi trả lời:

-- Ủa! cô là người Việt hả. Vậy mà hồi nào đến giờ tôi cứ tưởng cô là người… Tàu.

-- Dạ ạ ạ… thì ba má cháu là người “Tào” mà.

-- Vậy cô là người Trung Quốc rồi.

-- Dzậy mà hổng phải! cháu sanh ra ở Bến Tre, nhỏ tới lớn học trường “Dziệt”, giờ cháu nhớ quê Bến Tre muốn chết. Cháu có biết gì về nước “Tào” đâu. Cháu chưa bao giờ tới đó.

Tôi ngạc nhiên trước sự khẳng định thẳng thắn và minh bạch của cô. Thấy cô nhận mình là người Việt, tôi cảm thấy gần gũi với cô trong tình đồng hương. Từ đó chúng tôi thỉnh thoảng ăn cơm trưa cùng bàn. Trong những dịp ấy, cô tự nguyện “giảng” cho tôi nghe những sản phẩm độc hại của Tàu, với những dẫn chứng ly kỳ khó mà tin được. Tôi nghĩ thầm, “Cô này thật ngây thơ, nhưng là người Trung Quốc mà dám nói thẳng về những lỗi lầm của con buôn bất chính Trung Quốc, kể ra cũng là tay khí khái.”  

Rồi một hôm, có anh người Việt gặp tôi, anh nói, “Dạo này anh chơi với con Tàu hả.” Tự nhiên tôi cảm thấy bất mãn với lời nhận định đó. Một cảm giác buồn buồn thấm vào người tôi. Thì ra dù cô gái nhận mình là người Việt, nhưng trong mắt mọi người ở đây, cô vẫn là người Tàu. Tôi thấy cô bị lạc lõng tới hai lần. Ở vòng lớn bên ngoài, cô lạc lõng với cộng đồng Mỹ và ở bên trong cô lẻ loi với cộng đồng Việt.

Một hôm tôi hỏi cô cho có chuyện để nói, “Tại sao ba má cô qua Việt Nam?” Không ngờ tôi được biết một gia phả đầy màu sắc văn hóa cổ Trung Hoa. Cô kể rằng, ở Quảng Đông có hai gia đình bạn thân hứa gả con cho nhau. May mắn họ sanh ra một trai một gái đúng với mộng ước. Cặp trai gái lớn lên, tuy biết có lời đính ước giữa hai gia đình, nhưng không hề gần nhau. Khi người con trai đến tuổi trưởng thành, anh bỏ xứ qua Việt Nam lập nghiệp. Thời gian ngắn sau đó gia đình cô gái biết tin, họ hốt hoảng sợ con gái họ bị bỏ rơi. Cô gái không muốn mình bị bội ước, bèn một mình qua Việt Nam đi tìm. Sau bao nhiêu vất vả cô tìm được chàng trai. Rồi họ kết hôn và lập nghiệp ở Bến Tre. Họ là ba má của cô. Qua mẩu chuyện lãng mạn này, tôi thấy cô gái giống tính mẹ. Cả hai người đều có tâm hồn giản dị, nhưng can trường sống thật với lương tâm, dù phải trả giá cao.

Khoảng một tháng sau, công ty giảm hàng sản xuất, nên phải cắt bớt nhân viên. Trong số những người bị nghỉ việc có cô. Từ đó tôi không biết A Muội Bến Tre hiền hòa đi về đâu.

Mặt đất rộng mêng mênh mông, đủ chỗ cho mọi người cười nói đứng bên nhau. Tuy nhiên một số người chưa tìm ra chỗ đứng, nên vẫn phải mang nỗi niềm riêng đi lang thang. Họ là những kẻ hát dạo muốn dừng chân hát cho người nghe. Tiếc thay, đôi khi chẳng ai nghe, họ đành độc ca cho tự mình nghe.

Vaan (*)

Tên của cô là Nguyễn Thị Hồng Vân. Chữ viết của Âu Mỹ không có dấu nên “Vân” chỉ có thể viết là “Van”. Van trong tiếng Anh có nghĩa là chiếc xe vận tải nhỏ. Để tránh “nhộ nhận”, Vân được viết thành Vaan. Cha mẹ Vân vượt biên bằng đường biển và được tàu Do Thái cứu rồi đưa về tỉnh Ashkelon, Israel. Cha mẹ Vân lập nghiệp trên mảnh đất đó. Họ sinh được năm người con. Vân là con áp út. Thủa nhỏ Vân sống trong sự hành hạ tâm thần vì sự kỳ thị chủng tộc của lũ trẻ cùng xóm. Chúng thường chửi xéo “Cút về nước mày đi”, hay mỉa mai “Nó ăn quá nhiều gạo nên mắt nó hí.” Vì là người Việt nên bị chửi, oái oăm thay Vân lại chẳng biết tí gì về Việt Nam. Vốn liếng văn hóa Việt của Vân chỉ là vài bài hát “sến”, nhái theo nhạc karaoke, mà cha mẹ bắt cô hát mỗi khi gia đình có khách. Tới thời thiếu niên, gia đình Vân khá hơn, họ di chuyển ra khỏi xóm lao động. Từ đó Vaan sống hòa nhập với dòng mạch chính. Khi Vaan tốt nghiệp đại học thì cô hoàn toàn quên hẳn Việt Nam. Cô là một người Do Thái như mọi người Do Thái chính gốc, kể cả thi hành nghĩa vụ nhập ngũ.

Thấy con cái đã trưởng thành, cha mẹ Vân quyết định trở về quê Bồng Sơn sinh sống. Họ muốn mang Vân theo. Những người con khác không ai muốn theo họ. Vân và cha đi về quê trước để thăm dò tình hình và để đòi lại đất đai của tổ tiên. Họ hàng ở quê nhà đón tiếp cha con Vân rất niềm nở. Sau đó cha con Vân đi gặp nhiều người để xúc tiến việc đòi lại đất. Mặc dù Vân rất năng nổ và có kiến thức cao, nhưng việc đòi lại đất không thành. Chừng một tuần sau, nhiệt khí “về quê cha đất tổ” của Vân từ từ tan loãng để lại trong tâm cô một nỗi trống vắng và cô đơn.

Vân nhận ra mình bị mất hướng trong bản sắc hai chiều Việt và Do Thái. Hình ảnh quê hương Việt không đúng như lời cha kể cho cô nghe thuở nhỏ. Ngay cả những thân thích họ hàng, cô cũng không cảm thấy một chút gắn bó nào. Vân bất lực không thể chia sẻ với họ và với những người xung quanh cảm nghĩ của mình. Mọi cố gắng và hoài bão về căn tính mà cha áp đặt trên cô đều thất bại. Vân thấy mình gần gũi với quán cà phê trực tuyến nơi cô sung sướng vào mạng liên lạc với bạn bè bên Do Thái. Vân nhớ nhà đến bật khóc. Trong đáy lòng, cô biết mình là Vaan, một thiếu nữ Do Thái. Rồi Vaan quyết định trở về Do Thái, nơi quê hương thật của mình.

William

(Tôi đọc chuyện này trên báo ở Sunnyvale khoảng 30 năm về trước. Tôi không còn nhớ là báo nào, nhưng đây là chuyện thật. Tôi xin tóm lược câu chuyện này)

Bill (cách gọi tắt thân mật của tên William) và cha mẹ đều sinh ra ở Mỹ, lớn lên ở Mỹ, nói tiếng Mỹ, suy nghĩ theo lối Mỹ… Tất cả mọi thứ đều là Mỹ 100% trừ cái tên họ bí ẩn Yamaha. Bill sở đắc một kiến thức học vấn cao và giữ một chức vị lớn trong ngành thương mại. Trong những cuộc giao tế, Bill thường bị mọi người cho là người Nhật. Nhận định của họ là phản ứng tự nhiên chứ không có ý kỳ thị chủng tộc. Rồi đến lúc Bill tự nghĩ, “Nếu một người nói mình là Nhật thì có thể do hiểu lầm, nhưng cả ngàn người đều nghĩ như thế, vậy mình phải là người Nhật.” Bill quyết định về Nhật để tìm lại bản sắc của mình.

Khi đến Nhật, Bill nhận ra mình không có một chút liên hệ nào ở đây. Ngay cả tiếng Nhật, Bill cũng không biết. Lạ hơn nữa, tất cả mọi người, mà Bill có dịp tiếp xúc, đều coi Bill là người ngoại quốc. Khoe cái tên họ Yamaha ra chỉ làm họ phá lên cười. Lúc đầu Bill dự tính sống ở Nhật một tháng, nhưng chỉ sau hai tuần lạc lõng, Bill đành trở về Wichita, bên Mỹ.

Trên chuyến máy bay về Kansas, Bill ngồi bên cạnh một người Mỹ da trắng. Hai người chào hỏi xã giao rồi chuyện vãn qua lại nổ như pháo tết. Khi máy bay đáp xuống phi trường, ông khách bắt tay Bill từ biệt và nói, “Thật thú vị, tôi chưa bao giờ thấy một người Nhật nào nói tiếng Mỹ giỏi như ông.” Bill đớ người định nói, “Ông bạn ơi! tôi là người Mỹ mà”, nhưng nghẹn họng cứng lưỡi không thốt được lời nào.

Sau đó Yamaha trở thành hội trưởng Hội Người Mỹ Gốc Nhật. Ông đưa ra lời khuyên, “Nếu bạn là dân thiểu số ở Mỹ, bạn hãy là một người Mỹ tuyệt hảo, nhưng đồng thời bạn đừng quên cái gốc chủng tộc của mình.”

Lời phát biểu của Yamaha nhắm vào mọi kiều bào ở Mỹ. Lời của ông trở thành minh triết khi cái ý tưởng chính được dùng cho bất kỳ ai chưa thích hợp với hoàn cảnh sống. Bất cứ ta là ai và ở đâu, bản sắc không phải là một công thức tiền chế, nó cũng không ngưng đọng trong quá khứ cưỡng ép, nhưng là một tổng hợp tài sản do sáng tạo không ngừng giữa không-thời gian. Bầu trời đủ rộng cho mọi cánh diều khoe sắc bay lượn bên nhau. Nhưng mỗi cánh diều đều được giữ bằng một sợi dây rất nhỏ, nhỏ đến mức khó nhìn thấy. Nhưng không có sợi dây nối chặt con diều với căn gốc của nó, con diều sẽ lảo đảo rớt xuống ngay.

ĐỖ NGỌC TRANG

(Elk Grove, California 4-7-2013)

-------

(*) Tài liệu từ phim “The Journey of Vaan Nguyễn”.  2005. Đạo diễn Duki Dror. Vaan Nguyễn (tức Nguyễn Thị Hồng Vân) là nhà thơ và tài tử của Do Thái. Cô hiện sống ở Tel Aviv, thủ đô Do Thái.