|
Biểu tượng phúc
* Khảo luận
Nhân dịp năm mới 2012, tôi xin chúc quí vị tràn đầy ơn phúc. Âm
thanh chữ “phúc” tuy nghe giản dị nhưng nó bao trùm rất nhiều giá
trị tốt lành. “Phúc” là tài vật dồi dào, là tâm hồn an vui, là thăng
quan tiến chức, và còn nhiều nữa kể ra không hết. Nói chung phúc là
ơn phước từ Trời cao về mọi mặt.
Thông thường, mừng năm mới, ta ra chợ mua một bức tranh, hay một
quyển lịch, để trang trí phòng khách. Tỷ dụ có người bán cho bạn một
bức tranh sơn thủy vẽ vài ngọn núi bên bờ biển. Ở sườn núi có dăm
cành đào sai trái. Một bầy hươu đi lang thang trên lối mòn giữa hàng
cây tùng đỏ chóe. Trên mặt biển mấy con rùa bơi lổm ngổm. Chưa hết
trên không có mặt trời đỏ ối và bầy hạc bay lung tung. Có lẽ bạn
nghĩ rằng bức tranh này ôm đồm quá đáng nên có vẻ lộn xộn. Bạn cứ an
tâm mua nó đi. Bức tranh kỳ cục này không nhằm chủ ý mỹ thuật mà là
tranh biểu tượng. Tôi xin trình bày rõ hơn sau đây.
Nhưng biểu tượng là gì? Xin trả lời chúng là những hình vật gợi ra
cái ẩn ý sâu xa cho một ý tưởng hay cả một hệ thống tư duy phức tạp
nào đó. Thay vì mệt óc suy nghĩ về một ý niệm siêu hình, chúng ta
thích nương vào một vật cụ thể để liên tưởng tới ý niệm đó. Chẳng
hạn ra đường chúng ta thấy nhan nhản những bảng hiệu vẽ những biểu
tượng về luật giao thông. Có cả một triết lý về lý do tại sao chúng
ta đã dùng biểu tượng. Tuy nhiên đó không phải là chủ đề mà tôi muốn
nói ở đây. Xin hãy chấp nhận cái lý do giản dị nhất là nó tượng hình
hóa những ý niệm trừu tượng.
Như trên đã nói, phúc chuyên chở nhiều giá trị. Chính vì vậy mà có
rất nhiều vật được dùng làm biểu tượng cho phúc. Tôi xin kê ra đây
một số biểu tượng thông dụng của nó trong nền văn hóa Đông phương.
Chữ phúc treo ngược
 Vào
dịp Tết người ta ra chợ mua chữ phúc rồi dán lộn đầu nó ngoài cửa.
Chữ phúc đảo ngược sẽ thành “phúc đảo”. “Phúc đảo” đọc lên có âm
giống như phúc đáo, nghĩa là phúc tới trước cửa nhà này là cái chắc.
Vì vậy có câu “phúc đáo môn tiền”.
Như chúng đã thấy, “phúc đảo” được cố tình nghe thành “phúc đáo”. Đó
một tập tục rất bình dân nhưng thông dụng. Tục lệ mượn âm để chỉ ý.
Nó cũng tương tự như cách người ta xếp đặt mâm ngũ quả gồm các trái:
dừa, đu đủ, xoài… để cầu mong sang năm mới được “vừa đủ xài”. Các
nhà văn học và nghệ nhân cũng theo phương pháp này để tạo biểu tuợng
cho chữ phúc.
Con dơi
Con dơi chả liên quan gì đến phúc, nhưng lại được dùng làm biểu
tượng cho phúc vì chữ “con dơi” có bộ trùng 蝙 nên còn đọc là phúc.
(tiếng Trung Hoa đọc là fú). Hình con dơi bao giờ cũng là màu đỏ để
được gọi là hồng phúc, tức là phúc lớn. Trong nghệ thuật điêu khắc,
người ta chạm 2 con dơi kề nhau để có nghĩa song phúc. Biểu tượng
này thường thấy khắc trên bàn ghế hay tủ thờ.
Năm con dơi
Người ta cũng tạo hình 5 con dơi để có biểu tượng “ngũ phúc lâm
môn”. Theo sách Thượng Thư, ngũ phúc là: 1- thọ (sống lâu), 2- phú
(giàu có), 3- khang (khỏe mạnh), 4- đức (hưởng tài lộc), 5- khảo
chung mệnh (cuối đời chết lành). Tuy nhiên bình dân lại cho rằng 5
phúc là: phúc, lộc, thọ, hỷ, và tài. Vậy theo với niềm tin dân gian
đời thường, chúng ta bàn về biểu tượng của phúc, lộc, thọ, hỷ, tài.
Năm con dơi chầu xung quanh chữ phúc.
5 con dơi xếp xung quanh chữ thọ
Lộc
Lộc nghĩa là được hưởng nhiều may mắn như ý
nguyện về đủ mọi mặt như thăng chức, kinh doanh phát đạt, gia đình
an vui…. Một biểu tượng nổi tiếng là ông Lộc trong bộ tam đa
phúc-lộc-thọ. Ông Lộc tay cầm thanh “Ngọc như ý” tương trưng cho
thăng tiến hiển đạt như ý mong ước. Dĩ nhiên sự thăng tiến về chức
vị sẽ kéo theo thăng tài thăng lộc và nhiều thứ nữa.
Lộc 祿 cũng đồng âm với chữ lộc 鹿 là con hươu, vì vậy người ta còn
dùng hình ảnh con hươu làm biểu tượng cho lộc.
Đây là hình con hươu đội chữ lộc.
Thọ
Thọ nghĩa là sống lâu. Sợ chết ham sống là đặc tính của con người.
Người xưa tìm đủ mọi cách để được sống lâu như luyện linh đan, tu
thần bí, hay tối thiểu là ăn những chất bổ và quí như sâm, nhung,
yến… Vì vậy lời chúc trường thọ là những ngôn từ làm thỏa khát vọng
của mọi người, nên được ưa chuộng.
Biểu tượng của thọ là chính chữ thọ, vì tự nó đã có sẵn những nét
cân xứng và mỹ thuật. Ngoài ra người ta còn dùng những linh vật như
rùa hạc, và thảo mộc như trái đào cây tùng, làm biểu tượng cho thọ .
Đây là những chữ thọ vẽ theo lối biểu tượng
Ối chao! Wow! Con rùa đặc biệt này bao gồm đủ thứ phúc. Rùa tượng
trưng cho trường thọ. Đầu rồng tượng trưng cho vận may. Rùa đứng
trên những thỏi vàng và trên lưng cõng mão hoàng đế. Cả bộ tượng
trưng cho phú quí vương giả và trường thọ.
Song hỷ
Người ta cũng dán bức họa viết 2 chữ hỷ kề nhau ngoài cửa. Song hỷ
tượng trưng cho ý nghĩa 2 nguồn hạnh phúc cùng tới một lúc cho nhà
này.
Sau này song hỷ thường được dùng trong đám cưới vì biểu tượng này
rất thích hợp cho ý nghĩa 2 gia đình cùng vui một lúc.
Tài
Tài là đầy đủ về tiền bạc của cải. Có hai biểu tượng để chỉ tài lộc.
Cả hai đều bắt nguồn từ những huyền thoại dân gian rất ngây ngô. Tuy
nhiên chúng lại được giới kinh doanh rất tin tưởng.
Cóc ngậm đồng tiền. Tương truyền con thiềm thử này vốn là vị cóc
tinh nhân từ. Cóc tinh ngậm tiền nhả vào nhà những người nghèo khổ
để giúp đỡ họ. Vì vậy người ta thường để con cóc trước cửa nhà. Điều
quan trọng bạn phải nhớ là để thần cóc quay mặt hướng vào trong nhà.
Nếu cóc quay mặt ra đường cóc sẽ lấy hết tiền bạn giấu trong tủ mang
ra ngoài cho thiên hạ. Đừng bảo tôi không nói trước.
Biểu tượng thứ hai là ông thần tài. Ông này đi đâu cũng vác theo một
xâu tiền và miệng luôn luôn cười vồn vã. Theo cổ truyện, thần tài là
ông quan trên trời cai quản tiền bạc tài lộc. Một bữa ông say rượu
trượt chân té từ trời xuống đất đánh bịch. Khốn nạn! đầu ông bị đập
vào tảng đá đến bất tỉnh. Có gã thấy ông nằm bên vệ đường quần áo
sang trọng, hắn nổi máu tham bèn lột xêm y của ông mang đi bán. Khi
tỉnh dậy thần tài thấy mình trần như nhộng. Vì mất phẩm phục nên ông
không nhớ mình là ai. Thế là ông đi lang thang mang tiền đi rải vô
tội vạ. Thần tài thích ăn uống nhất là món thịt quay nên cái bụng
tròn vo. Các chủ quán ăn lợi dụng sở thích này, họ thờ thần tài vì
ông rủ khách tới quán ăn nhậu với ông. Chủ quán chỉ việc ngồi rung
đùi thu tiền.
Phật thủ
Tay Phật, đó trái cây có nhiều ngón như bàn tay. Trái Phật thủ được
chọn là biểu tượng cho phúc vì “phật thủ” đọc lên có âm thanh nghe
giống như “phúc thọ”. Phúc thọ nghĩa là vừa giàu có lại vừa sống
sống lâu nên ai cũng thích. Ngoài ra trái cây cũng có dạng như bàn
tay Phật mở rộng che chở cho kẻ cầu nguyện.
Ở Sàigòn có một địa danh mang mỹ danh “Phú Thọ”. Cứ theo nghĩa này
chắc ở đó ai cũng giàu sang và sống lâu.
Trái lựu
Trái lựu có màu hồng thắm và có nhiều hạt, nên được dùng để chỉ sự
may mắn (màu hồng) có nhiều con trai (nhiều như những hạt lựu). Theo
nền văn hóa Đông phương có nhiều con trai là nhiều phúc (đa tử đa
phúc). Xin lỗi quí vị nữ giới, “tử” (con) ở đây là con trai. Vâng,
quan niệm này xưa rồi. Tuy nhiên nhiều người vẫn tin biểu tượng có
giá trị về mặt… kinh tế. Nhiều con trai nghĩa là nhiều nhân công làm
việc. Do đó kinh tế phát triển.
Hoa mẫu đơn (peony)
Biểu tượng lộc cho phái nữ thì có hoa mẫu đơn, còn được coi là hoa
hoàng hậu. Nó tượng trưng cho giầu sang phú quí (nobility). Trong
văn chương mẫu đơn còn được dùng làm biểu tượng cho sắc đẹp của giai
nhân.
Tới đây tạm đủ để biết về biểu tượng của phúc. Bây giờ chắc quí vị
đã biết ý nghĩa về bức tranh mà tôi nói đến ở đầu bài. Bức tranh
chính là lời chúc mừng năm mới. Tôi xin chúc quí vị “thọ vững như
núi phúc lớn như biển” (thọ sơn phúc hải). Dưới đây là bức tranh.
Hạc, rùa, đào, tùng là biểu tượng của thọ. Hươu là biểu tượng của
lộc. Màu đỏ tượng trương cho may mắn (hồng phúc). Tranh của Hàn
quốc, phỏng theo nghệ thuật dân gian, có tựa đề Ship-i-jangsaeng
(Mười hai biểu tượng của thọ) (nguồn: zozayong.com)
ĐỖ NGỌC TRANG
(Elk Grove, California 30-12-2011)
-----
Sách tham khảo:
Vivien Sung. Five-Fold Happiness. 2002. Cronicle Books, San
Francisco.
Ghi chú: Ngoài bức hình Ship-i-jangsaeng có nguồn gốc chính xác,
những hình minh họa khác được góp nhặt trên mạng không có nguồn
chính xác.
| 
