Đăng lan – công chúa bình dân

* sưu khảo

Theo ông Lâm Ngữ Đường thì lan là loài hoa có cái đức "cô phương độc thưởng", tự biết mình đẹp, chuộng nơi rừng sâu núi thẳm, ghét nơi ồn ào náo nhiệt, không đua đòi hoặc cần có người khác để ý tôn vinh.

Vốn là loài hoa vương giả, Đăng lan tức là lan Dendro là loại lan có nét đẹp hiền hòa, dễ thương, dễ trồng, không đòi kỹ thuật quá cao, giá cả lại bình dân. Lan Dendro còn là loài hoa giúp thoát nghèo cho người nông dân,  nên hoa còn được mệnh danh là “công chúa bình dân”. Từ khi rời bỏ rừng núi cây lan dendro không ngừng biến đổi để phù hợp với môi trường sống mới.
Ngày nay hoa lan càng gần gũi và hiện diện trong cuộc sống trong sinh hoạt của mọi người, trong những dịp lễ mừng khai trương, hay một lẵng hoa lan mừng thọ nói lên rất nhiều điều thay lời chúc lành. Khi dùng trang trí cho văn phòng, cho vườn lan gia đình nó tô thêm phần sinh động.

Dendrobium được hiểu là cây lan sống ở trên cây, nên gọi là phong lan. Sống nhờ nhưng không hút nhựa của thân cây chủ như loài cây chùm gửi. Dendrobium là một giống lan có nhiều loài trong họ Orchidaceae, giống này gồm hơn 1.600 loài. Phân bố trên các vùng thuộc châu Á nhiệt đới, tập trung nhiều nhất ở Đông Nam Á và Úc châu. Việt Nam có khoảng trên 120 giống Dendro rừng, nhiều giống thuộc loại quý hiếm.

Nếu như các nước Nam Mỹ tự hào về các loài thuộc giống Cattleya tuyệt đẹp của mình, thì các nước Đông Nam Á cũng hãnh diện vì có giống Deldrobium vô cùng phong phú. Điều kiện sinh thái của Dendro cũng rất đa dạng, có nhiều loài chỉ mọc và ra hoa ở vùng lạnh, có loài ở vùng nóng, có loài trung gian. Cũng có loài thích nghi với bất cứ điều kiện khí hậu nào. 

Ta cần phân biệt hai nhóm lan Dendro ngoài thị trường:

Nhóm Denrobium Rừng

Lúc xưa người ta thường gọi Dendro là lan Hoàng Thảo có lẽ bởi vì chúng ta không phân biệt giữa loài và giống nên chỉ nhằm vào các cây có hoa màu vàng mà thôi. Thực ra lan Dendrobium có nhiều màu sắc và hình thái khác nhau.

Các giống lan rừng nói chung, cần nhiệt độ chênh lệch khá nhiều giữa ngày và đêm mới trỗ hoa. Phần lớn các giống cây này thích hợp với nhiệt độ ban đêm vào khoảng 10-15°C (50-60°F) và ban ngày vào 21-32°C (70-90°F). Hầu hết cây trỗ hoa vảo cuối mùa khô và đầu mùa mưa, sau khi chịu sự thay đổi thời tiết mạnh (dứt mưa và lạnh). Vì vậy khi trồng cây lan rừng ở trong vườn gia đình, vào cuối mùa mưa ta phải ngưng tưới, (cắt nước) chỉ giữ ẩm trong một thời gian cả tháng cho cây rụng lá để kích thích sự ra hoa.

Có thể tạm chia Dendrobium làm 2 nhóm chính: nhóm ưa lạnh và nhóm ưa nóng.

Nhóm Dendrobium ưa lạnh sinh trưởng và phát triển tốt ở nhiệt độ lý tưởng là 15⁰C gồm các giống được lấy từ các vùng cao nguyên của Việt Nam và Miến Điện trên cao độ 1.000m, Thủy tiên tím (Dendrobium amabile), Long nhãn kim điệp (Dendrobium fimbriatum). Các loài này nếu được trồng ở nhiệt độ cao hơn hoặc bằng 25⁰C thì cây vẫn sống, nhưng phát triển yếu hơn và khó ra hoa. Do vậy nếu bạn mua lan rừng ở vùng Di Linh hay Đà Lạt về thành phố Hồ Chí Minh trồng thì chỉ nở hoa một lần (khi mới mua) rồi thôi.

Nhóm Dendrobium ưa nóng, gồm đa số các giống Dendrobium có nguồn gốc là lan rừng của châu Úc, Indonesia, Malaysia và các loài của giống Dendrobium lai hiện được trồng tại TP.HCM và các tỉnh phía Nam. Nhiệt độ thích hợp cho các loài của nhóm này là 25⁰C. Tuy nhiên các giống Dendrobium lai chịu được một nhiệt độ cao hơn nhiều.

Dendro là cây lan thuộc  nhóm đa thân, cây phát triển thành bụi, thân cây có đường kính khoảng 2cm. Thân cây gọi là “giả hành”, mỗi giả hành phân ra thành nhiều lóng, như thân cây mía. Trong tự nhiên cây lan có thân nhỏ như vậy nên thường buông rũ xuống phía dưới. Do vậy khi trồng lan rừng dendro ta hãy cứ tôn trọng sự phát triển tự nhiên của cây lan, không kéo sửa cây hướng lên trên. Đó cũng là một cách “tạo dáng” riêng khá đặc biệt; cành cây buông lơi trải đầy những nụ hoa xinh tươi trông thật tuyệt vời.

Dã hạc Dendro Anosmum. (Ảnh: Nguyễn Văn Hòa- Tao Đàn 2009)

(Nguồn Internet)

Nhóm Denrobium lai tạo

Ngày nay nhờ khoa học kỹ thuật phát triển, người ta đã nhân giống bằng nhiều cách; lai tạo bằng cách thụ phấn cho hoa kết trái, (vì trong tự nhiên hoa ít đậu thành trái). Sau đó gieo hạt (nhân giồng hữu tính) để có thể cho ra hàng ngàn cây trong một thời vụ. Việc cấy mô (nhân giống vô tính) càng giúp mau chóng có hàng triệu cây đẹp giống nhau trong một thời gian ngắn. Kết hợp hai việc này đã biến ngành trồng hoa lan thành một ngành nông nghiệp phát triển thu lại nguồn ngoại tệ đáng kể cho đất nước. Các nước chung quanh ta như Thái Lan được xem như là cái nôi của lan Dendro lai; Singapore, Đài Loan, Malaysia… lại là những nước nổi tiếng về Hồ Điệp và Cattleya. Họ chia nhau thị phần lớn nhất về hoa lan trên thị trường thế giới.

Việt Nam tuy mới phát triển ngành nuôi trồng hoa lan nhưng cũng đã có rất nhiều cá nhân và doanh nghiệp thành công, tài sản mỗi khu vườn được định giá hàng chục tỉ đồng, tuy vậy ta chưa cạnh tranh được với các nước bạn. Hàng năm ta có nhu cầu nhập khẩu hoa lan với một số lượng rất lớn. Các giống lan lai của nhà vườn Việt Nam hiện nay vẫn phải nhập khẩu đa phần là từ Thái Lan.

Khi nói đến xuất khẩu và cạnh tranh ta còn phải lưu ý đến “bản quyền” nữa, vì không phải cứ nhập giống về rồi thoãi mái nhân giống vô tính trong phòng thí nghiệm rồi xuất khẩu mà không phải gặp một rào cản nào với thế giới; đó là điều chúng ta cần phải nghiên cứu để vượt qua. Nếu chúng ta có phương án đúng đắn thì ngành nông nghiệp trồng hoa sáng sủa hơn và mới có thể vươn xa ra với thế giới.

Nói về cây lan lai thì nó có nhiều ưu điểm nồi trội như: đa dạng về màu sắc, (có đến hàng chục ngàn giống khác nhau không thể thống kê hết), dễ thích nghi với khí hậu từng vùng miền, cây không cần trãi qua giai đoạn ngủ đông như khi ở trong rừng và rất siêng trỗ hoa. Có thể nói lan dendro lai, nếu đã trồng và chăm sóc đúng thì nhất định sẽ trỗ hoa.

Chăm sóc cho lan

Thủy tiên vàng.

Ánh sáng, nước tưới và  phân bón là  ba yếu tố cho cây phát triển bình thường.

Ánh sáng: Cây Dendro cần ánh sáng 50-70%. Mỗi ngày ít nhất được chiếu sáng 8 tiếng đồng hồ. Ánh sáng tốt nhất là ánh sáng buổi sớm mai. Ta thường phải dùng lưới che để tránh nhiệt độ gay gắt vào buổi trưa. Nhiệt độ cho cây lan lai thích hợp nhất từ 18 - 28^oC (không cần có tiết lạnh hàn như lan rừng).

Nước tưới: Nước sạch có độ PH từ 4 đến 6,5. Nước tưới hết sức quan trọng. Nó quyết định cho sự thành công hay thất bại trong việc nuôi trồng cây lan nói chung.

Phân bón: Cây lan cần nhiều phân bón để phát triển. Nếu có đầy đủ chất dinh dưỡng cây sẽ mau lớn, ra nhiều hoa, hoa bền đẹp và to hơn. Ta thường dùng phân hóa học để bón cho lan:

- loại số 1:10-30- 30;

- loại số 2: 20-20-20 

- loại số 3: 6-30-30.

Đó là tỉ lệ theo thứ tự của thành phần: chất đạm (Nitơ), lân (Phospho) và kali (Potasium).

- 30-10-10: tức là chất Nitrogen nhiều gấp 3 lần hai chất kia giúp cho lá và cây mọc mạnh.

- 20-20-20: tức là 3 phần đều nhau.

- 10-30-30: tức là trong phân có 1 phần Nitrogen, 3 phần Phophorus và 3 phần Potassium. Loại phân bón này có thành phần P và K cao giúp kích thích cho cây ra hoa.

* Thiếu chất đạm lan sẽ mọc chậm, lá sẽ quặt quẹo vàng vọt.

* Thiếu chất lân lan ra rễ ít, lá mầu xanh tím, khó ra hoa.

* Thiếu kali cây không phát triển, là vàng úa.

Có thể tóm tắt về việc bón phân như sau: cây non cần nhiều đạm, cây trưởng thành cần tỉ lệ cân bằng, cây đang ra hoa (kết trái) cần nhiều lân và kali hơn. Lượng phân bón trung bình từ 1g đến 2g/ 1 lít nước.

Ngoài ra cây cũng cần một số chất vi lượng như Mg, Fe, Ca,… thường thì các nhà sản xuất phân bón nổi tiếng đã có trộn tỉ lệ thích hợp. Ngoài ra, ta có thể bón thêm các loại phân thuộc nhóm phân hữu cơ vì thành phần của nó tương đối đầy đủ các chất dinh dưỡng và chất vi lượng. Tuy nhiên phân hữu cơ, nhất là do ta tự chế biến, thường có độ đạm khá cao và dễ mang mầm nấm bệnh, do đó ta thận trong khi sử dụng. khi sử dụng phân hữu cơ thì sau đó phải phun thuốc ngừa nấm bệnh.

Nhiều người nông dân có đất ở ngoại thành, vùng Củ Chi, Hóc Môn, quận 12... khởi nghiệp bằng vài chục triệu đồng vốn, trồng một vườn lan vài ngàn cây lan lai (trong 6 tháng thì xuất ra bán). Với giá bán sỉ một cây lan đang có hoa, trung bình là 30.000đ, (lúc Tết thì giá cao hơn), sau khi trừ bỏ công và chi phí với tiền lãi tại vườn hơn 50%, sau vài mùa tích lũy, họ thoát nghèo nhờ vào trồng cây lan Dendro. Họ là những nông dân giỏi điển hình của thành phố.

Trồng cây lan Dendro là một phương sách vươn lên làm giàu cho nông dân trong khi đất nông nghiệp mỗi ngày một thu hẹp do tốc độ đô thị hóa nhanh. Lan Dendro được gọi là “công chúa bình dân” cũng không phải là quá đáng vì vốn gần gũi với mọi người mà rất dễ trồng, hơn nữa còn giúp được cho người nông dân thoát nghèo.

Trồng lan là một thú vui tao nhã, khi ngắm những cành lan tươi hồng trong nắng. Khi Xuân về, hay sau lúc làm việc mệt nhọc, ngắm hoa, lòng ta sẽ nhẹ nhàng hơn, có thể bay bổng với hoa mà mơ về nàng công chúa của một thời ở lứa tuổi thần tiên.

 
NGUYỄN VĂN HÒA
(TP.HCM 28-7-2011)